Tại kinh thành Constantinople có một người Do Thái nghèo sinh sống bằng phế liệu. Suốt ngày dài, hắn lê chân từ nhà này sang nhà khác của người theo đạo Do Thái, đạo Islam, đạo Kitô, mua quần áo cũ, bình cũ, nồi niêu soong chão cũ và đủ thứ giẻ rách cùng đồ phế thải. Đêm đến hắn về nhà, phân loại nào theo loại đó rồi bán từng món hoặc đổi lấy bất cứ thứ gì có thể kiếm được. Bằng cách đó hắn cố gắng đắp đổi qua ngày trong cuộc sống đạm bạc nhất. Hắn là người giản dị, không chữ nghĩa, sống chân chất với Thượng đế cũng như với đồng loại.

Ngày nọ, hắn mua một đống đồ phế thải của một người Kitô giáo, và bỏ ra suốt đêm để phân loại. Trong khi làm việc đó, hắn bắt gặp một miếng nhỏ đồng đỏ bọc trong giấy các-tông màu xanh lá cây. Hắn cầm lên, ném nó vào đống kim loại phế thải. Khi sắp sửa quay về với công việc, hắn nghe có giọng nói thì thầm rằng:

- Người Do Thái, người Do Thái, tại sao lại liệng bỏ ta!

Sợ hãi, người ấy nhìn quanh xem giọng nói đó phát từ đâu ra nhưng chẳng thấy gì. Tuy thế ngay khi vừa tiếp tục công việc, hắn lại nghe giọng ấy cất lên lần nữa:

- Người Do Thái, người Do Thái! Tại sao vứt bỏ ta rẻ rúng thế này? Xin hãy thương xót ta!

Thêm lần nữa hắn nhìn khắp chung quanh và thêm lần nữa hắn chẳng thấy gì. Và hắn lại làm tiếp công việc. Tuy vậy giọng ấy nói lần thứ ba và lúc này nghe rất thương tâm:

- Xin anh vui lòng xót thương ta và ta sẽ đền đáp xứng đáng, không bỏ công của anh đâu!

Chỉ tới lúc đó người ấy mới để ý rằng giọng nói đó phát ra từ đống kim loại phế liệu - rồi bước tới gần hơn, hắn thấy cái nói thành tiếng là miếng đồng đỏ.

Nó nói với hắn:

- Hãy lượm ta lên và đặt ta lên trên bàn.

Và khi người mua bán đồng nát làm như thế, miếng đồng đỏ nói tiếp:

- Bây giờ, hãy đặt ta nằm trên mặt cái hộp đằng kia rồi ta sẽ cho anh thấy hôm nay anh kiếm được khá hơn - đúng ra là gấp đôi con số kiếm được thường ngày. Anh cứ thử ta rồi sẽ thấy!

Có điều gì đó khiến người nghèo mua bán phế liệu nghe theo miếng đồng đỏ. Hắn đặt nó lên trên mặt cái hộp nằm trên bàn, và ô kìa lạ chưa, hôm đó lợi nhuận hắn kiếm được tăng lên gấp đôi. Hôm sau, nó nói với hắn:

- Xin làm ơn đem ta đi lau chùi sạch sẽ; ta hứa là anh sẽ kiếm được gấp đôi hôm qua.

Hắn cầm miếng đồng đỏ lên, chùi rửa sạch sẽ rồi để lại chỗ cũ - và thật lạ lùng, lợi nhuận của hắn lại tăng lên gấp hai lần! Vài ngày sau, nó nói với hắn:

- Nếu anh thực hiện điều ta đòi hỏi lần này là làm cho ta một cái tủ nhỏ đặc biệt, anh sẽ kiếm được vô hạn.

Như thế người ấy làm một cái tủ nhỏ đặc biệt, và mọi sự xảy ra đúng như miếng đồng đỏ đã hứa; rồi hết lần này tới lần nọ, miếng đồng đỏ lại yêu cầu hắn làm một cái gì đó khác nữa. Tới cuối cùng là hắn cất lên cho nó một ngôi nhà riêng trong đó hắn thắp một ngọn nến và giữ cho cháy suốt ngày suốt đêm trước cái tủ nhỏ trong đó đặt miếng đồng đỏ.

Trong khi đó, người ấy càng ngày càng rất giàu có. Hắn xây cho mình một tòa nhà thật lớn và cũng rất hào phóng hiến tặng tiền của để làm việc từ thiện. Quả thật, đối với đồng bào Do Thái sống trong thị trấn, tất cả những điều ấy quá kỳ diệu tới độ họ thấy nơi hắn sự thể hiện đầy đủ câu thơ trong Thánh vịnh: “Ngài nâng người nghèo lên từ bụi đất”. Và càng giàu hắn càng thể hiện nhiều hành vi tốt lành: thành lập một trường dành cho việc học sách Tô-ra ngay trong ngôi nhà của hắn cùng chịu mọi phí tổn cho các học giả ở luôn tại đó; hắn đóng góp nhiều tiền cho hội đường tới độ làm hổ thẹn những người Do Thái giàu có khác, và chẳng bao lâu sau, hắn trở thành nhân vật danh giá nhất thị trấn.

Ngày nọ, thầy cả Giơ-sa-gia-hu Pin-tô (Yeshayahu Pinto) viếng thăm Constantinople; ông có lệ đi lần lượt các trung tâm Do Thái để lùng tìm các dấu hiệu dị giáo và đánh bật gốc các trò tinh quái của nó. Nghe nói tới sự giàu có đầy bí nhiệm của kẻ mà ngôi nhà hắn trở thành nơi các học giả tụ họp, ông đích thân tới đó và thấy rằng người đồng bào ấy ăn nói chẳng có vẻ học thức chút nào. Ông yêu cầu những người Do Thái đang cùng ngồi ăn tối với mình kể cho nghe câu chuyện của hắn. Họ nói:

- Ồ, hắn chỉ là một kẻ mua bán đồng nát nghèo khó bỗng dưng được thừa hưởng tiền bạc.

Lời nói ấy làm thầy cả Giơ-sa-da-hu cảm thấy không yên tâm. Ông quyết định xem kỹ hơn một chút nguồn gốc sự giàu có của kẻ mua bán phế liệu ấy. Gọi hắn tới phòng riêng, ông nói với hắn:

- Ta rất vui mừng khi thấy mọi việc tốt lành anh đã và đang làm - anh có thể tự xem mình là người rất may mắn! Tuy thế, có một điều ta muốn hỏi anh. Xin anh vui lòng nói cho ta biết toàn bộ tài sản này từ đâu mà trở thành của anh? Và anh hãy đoan chắc là kể cho ta nghe đúng sự thật, vì nếu anh tìm lời ngụy trang cho qua chuyện, ta sẽ có cách riêng của mình để tìm cho ra.

Mục đích của thầy cả là làm cho người mua bán phế liệu run sợ, và ông đã rất thành công tới độ hắn kể hết cho ông nghe mọi sự, từ đầu tới cuối, không bỏ sót một chi tiết nào. Khi hắn kể xong, thầy cả yêu cầu:

- Anh có tự xem mình là một người Do Thái tin vào Thượng đế của Israel với một đức tin trọn lành không?

Người ấy nói:

- Tôi là một người Do Thái giống như bất cứ người Do Thái nào khác. Tôi tin vào Thượng đế và vào sách Tô-ra của Ngài.

Thầy cả nói:

- Thế thì hãy nói cho ta biết nếu anh được hiến cho sự giàu có để thờ phượng ngẫu tượng, anh có chấp nhận không?

Người ấy kêu lên:

- Lạy trời đừng xảy ra chuyện đó! Nếu vì thế mà được hiến cho toàn bộ tiền bạc trên thế giới tôi sẽ nhổ nước bọt vào.

Thầy cả nói:

- Thế thì hãy cho ta thấy miếng đồng đỏ của anh.

Người mua bán phế liệu dẫn thầy cả tới ngôi nhà hắn đã cất lên, mở cửa cái tủ nhỏ đặc biệt ra, và chỉ cho ông thấy vật đặt bên trong. Vừa thấy vật đó, thầy cả liền chụp lấy, ném nó xuống sàn nhà và yêu cầu đưa cho mình cái búa. Ông bắt đầu dùng búa đập tan tành nó. Mảnh đồng đỏ kêu lên thảm thiết nhưng thầy cả không thèm để ý. Ông đập và đập mãi cho tới khi nó vỡ thành từng mảnh vụn rất nhỏ. Rồi ông đem đốt cháy chúng và rải tro của chúng ra ngoài biển.

Khi làm xong tất cả các việc đó, thầy cả quay sang người mua bán phế liệu và nói:

- Người anh em ạ, anh có thể tận mắt chứng kiến rằng hết thảy hành vi tốt lành của anh đều làm bằng đồng tiền kiếm được từ việc thờ phương ngẫu tượng, một việc mà chúng ta không được phép dùng dù với bất cứ mục đích nào. Do bởi các dự tính của anh đều tốt lành, Thiên Chúa sẽ không trừng phạt anh vì những gì đã xảy ra. Tuy thế, giờ đây vì anh đã biết Lề luật nên anh được lệnh phải thiêu hủy toàn bộ tài sản của anh. Đấng Thượng Đế đã giúp đỡ anh khi anh nghèo khó cũng chính là đấng Thượng Đế sẽ đến để giúp đỡ anh thêm lần nữa, bằng những phương thế hợp lề luật, vì Ngài là Đấng không tạo ra khủng hoảng.

Lập tức người mua bán phế liệu đi đốt ngôi nhà ấy cùng toàn bộ tài sản của hắn. Thậm chí hắn còn ném hết quần áo vào lửa và quay lại cuộc sống thấp kém từng có trước đây. Và khi các đồng bào Do Thái của hắn thấy cách hắn tự nguyện hủy diệt toàn bộ tài sản để rửa sạch sự thờ phượng ngẫu tượng của mình, họ lại càng hoàn toàn tôn quí hắn. Họ tiếp tay nhau nâng đỡ hắn hết sức có thể được cho tới khi Thượng Đế đến giúp đỡ hắn. Và sau đó hắn sống thoải mái suốt những ngày đời còn lại.


Nguyễn Ước (dịch)